Miejscowość w środkowej części kraju na Nizinie Irawadi, na lewym brzegu rzeki Irawadi, w prowincji Mandalaj. Liczy blisko 3 tyś. Mieszkańców jest dawna stolicą królestwa Pagan. Miasto założone w 847 roku, swój okres świetności przeżyło za panowania króla Anawrathy (1044-1077 r.). Zniszczone w 1287 roku przez Mongołów, nigdy już nie wróciło do dawnej świetności. Obecnie Pagan jest małą wioską. Twórcą potęgi Paganu był król Anawratha (1044-77) znany jako Aniruddha. Wprowadził buddyzm w ortodoksyjnej odmianie wg obrządku hinajana, podbił Kambodżę, zawładnął znaczną częścią Tajlandii oraz państwo Thaton, gdzie przechowywane były relikwie i manuskrypty Buddy. Do poł. XIII w na 400 km² wzniesiono prawie 4500 świątyń. Król Kyanzittha (1084-1112) rozbudował i stworzył potężne miasto. Ruiny starego miasta z XI i XII w znajdują się na rozległym terenie tatta desa na lewym brzegu Irawadi. XI-XIII w. miasto to było stolicą państwa Pagan, którego terytorium w przybliżeniu odpowiadało współczesnemu terytorium Myanmaru. 1287 zniszczone przez najazd Mongołów, nie odzyskało już dawnego znaczenia. Do dnia dzisiejszego Pagan jest ośrodkiem kultu religijnego, miejsce licznych pielgrzymek wiernych. W roku 1975 silne trzęsienie ziemi poważnie uszkodziło dużą część świątyń. Niektóre zostały odrestaurowane i obecnie wykorzystuje się jako miejsca kultu. Do dziś zachowało się około 2 tysięcy świątyń rozrzuconych na znacznym obszarze. Cały kompleks świątynny Paganu został umieszczony na liście Światowego Dziedzictwa Kultury prowadzonej przez UNESCO.

Brama Sarabha (jedyna ocalała) z małymi kapliczkami poświęconymi natom opiekuńczym duchom miasta. Kształt świątyń, strzeliście piramidalny, świadczy o wpływie kosmogonii i mitologii hinduskiej, przedstawiającej świat jako gigantyczną górę Meru u której stóp leżały kontynenty i wyspy otoczone przez ocean. Górę Meru otaczało 7 wyżynnych lądów i 7 oceanów. Na szczycie mieszkali bogowie. Pagan jest odpowiednikiem tych wierzeń. Postacie półbogów i bajecznych zwierząt pełnią rolę strażników przyciągają dobre i odpędzają złe duchy. Balustrady i poręcze schodów oplatają cielska smoków makara.

Shwezigon Paya. Łatwo ją z daleka rozpoznać po wielkiej złoconej stupie w kształcie dzwonu. Na jej dziedziniec doprowadza długi, zadaszony chodnik wzdłuż którego rozstawione są kramy z pamiątkami: figurkami Buddy, zdobionymi pudełkami z laki, tkaninami...
Na dziedzińcu wielka złocona stupa otoczona jest złoconymi wazonami ze złoconymi kwiatami. Sprawdza się ten przydomek - to rzeczywiście "Kraj Złotych Pagód".

Shwe-san-daw (czyt. Szwesandou) jedna z najpiękniejszych i najbardziej czczonych pagód Paganu, zbudowana w 1057 roku przez najsłynniejszego birmańskiego króla Anawrathę. Budowę rozpoczął Anawratba a zakończył Kyanzittha. Z czterech stron biegną kryte boczne galerie z kasetonami na półokrągłych sklepieniach. Malowidła na ścianach przedstawiają sceny z życia i działalności Buddy. Ściany boczne krużganków zdobi mozaika ze szkieł. Pośrodku w złocistej stupie przechowywane są cenne relikwie - włos Buddy przywieziony z Thaton. Dziedziniec wyłożony marmurowymi płytami. W narożnikach niewielkie kaplice z posągami Buddów. Stupa okolona jest czworokątnym ogrodzeniem pomalowanym na złoto ozdobionym metalowymi drzewkami ze złoconymi gałązkami.

Ananda. Najlepiej zachowana, uznawana za najpiękniejszą pagodę, którą charakteryzują szczególnie dobrze dobrane proporce. Główna wieża ma 51 metrów wysokości. Najprawdopodobniej świątynię wzniesiono w 1105 roku, w czasach gdy w Europie budowano surowe romańskie kościoły. Nad głównym budynkiem wznosi się sześć tarasów ozdobionych wieżyczkami.
Za bramą otwiera się dziedziniec o wymiarach 53 na 53 metry.
Na dziedzińcu siedzą ponadnaturalnej wielkości kamienne lwy. Stamtąd wchodzi się do mrocznego wnętrza świątyni. Oczywiście po opłaceniu kolejnej należności za fotografowanie...
Bardzo oryginalne są w tej świątyni cztery ogromne posągi Buddy patrzące w cztery strony świata. W odróżnieniu od posagów spotykanych w innych świątyniach Budda przedstawiony jest tu w pozycji stojącej. Każdy z wielkich pozłacanych posągów ma 9,5 metra wysokości. Posągi te na pierwszy rzut oka wyglądają jednakowo, ale po bliższym przyjrzeniu się dostrzega się różnice - ułożenie dłoni, gesty i wyraz twarzy. Świątynia Ananda została nazwana tak na cześć ukochanego ucznia Buddy. Ogromny posąg Buddy znajdujący się w centrum świątyni oglądany z odległości wydaje się uśmiechać zapatrzony w dal, z bliska jego twarz jest smutna. We wnętrzu świątyni mieszczą się we wnękach setki różnych figurek posągów Buddy. W pobliżu głównego wejścia jest miejsce szczególnie czczone przez wiernych - wgłębienie o kształcie olbrzymiej stopy wykute w kamieniu, odciśnięte ponoć przez Buddę. Ananda jest popularnym, miejscem żywego kultu buddyjskiego.

Ananda Ok Kyaung. W pobliżu Anandy stoi znacznie mniejsza budowla: Ananda Ok Kyaung - czyli Ceglany Klasztor Ananda. Jest on jedną z niewielu budowli pochodzących z wczesnego okresu rozwoju Paganu, która w dobrym stanie przetrwała czasów współczesnych. Ściany wąskiego klasztornego korytarza pokryte są dość dobrze zachowanymi kolorowymi freskami przedstawiającymi sceny z codziennego życia Paganu: plac targowy z kramami, arabskich kupców, mycie i przygotowywanie posiłków a także muzykantów grających na tradycyjnych instrumentach.

Thatbyinnyu Patho wzniesiona w połowie XII wieku przez Alaungsithu, klasyczny przykład architektury środkowego okresu świetności Paganu. Jest jedną z najwyższych budowli, wznosi się na 61 metrów. Na dolnej części w kształcie sześcianu postawiona jest mniejsza konstrukcja o takim samym kształcie, otoczona trzema tarasami zmniejszającymi się ku górze. Ostatni taras wieńczy smukła kopuła - sikhara. Tarasy otaczają wgłębienia przeznaczone na tabliczki ceramiczne (539 tabliczek), które jednak nigdy nie zostały zainstalowane, co być może było przyczyną (jak twierdzą niektórzy badacze Paganu), że budowla ta nie została nigdy konsekrowana.

Abeyadana Pahto wzniesiona przez króla Kyanzittha dla uczczenia jego żony. Wewnątrz znajduje się figura Buddy wykonana z cegły (w części zrekonstruowana), a w licznych niszach znajdują się figury istot, które osiągnęły oświecenie - bodhisatwów i bóstw indyjskich m.in.: Awalokiteśwary, Brahmy, Vishnu, Shivy i Indry. Jest ona dowodem na indyjskie wpływy Mahajany na żonę króla Kyanzittha.

Złota Bupaja uważana za najstarszą świątynię w Paganie, jajowata w kształcie, wybudowana na wysokim brzegu Irawady. Birmańczycy utrzymują, że stupa ta powstała w III w n.e., ale bardziej prawdopodobne jest, że powstała ona ok. roku 850, w tym samym czasie kiedy mury obronne Paganu. Silnie ucierpiała w czasie trzęsienia ziemi w roku 1975, a następnie pieczołowicie została odrestaurowana.

Mingalazedi (Stupa Błogosławiona) zbudowana w 1277 przez Narathihapati. Powstała ona w końcowym okresie świetności Paganu. Budowla kształtem przypomina piramidę z bardzo dobrze dobranymi proporcjami. Ściany przy tarasach zdobią płytki ceramiczne przedstawiające sceny religijne. Na terenie Mingalazedi znajduje się również budynek wykonany z cegły jednej z niewielu bibliotek, w której przechowywane były dzieła Tripitaka. Jest jedną z kilku pagód, na które można się wspinać. Boso, po parzących od słońca kamiennych stopniach można spacerować po pięciu tarasach, dawniej ozdobionych tabliczkami z płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny religijne, obecnie w dużej części zastąpionymi replikami. Taras wieńczy wieżyczka w kształcie dzwonu zedi.
Ze szczytu budowli rozpościera się piękny widok - na najbliższym planie widać kilkadziesiąt świątyń, a dziesiątki innych widoczne są aż po horyzont.

Shwegugyi (Wielka Złota Jaskinia) zbudowana w roku 1311 przez Alaungsithu jest przykładem architektury środkowego okresu rozwoju Paganu, w którym zaczęto odchodzić od konstrukcji z wieloma krużgankami, ciemnych, masywnych budowli, a rozpoczęto wznoszenie budowli przestrzennych, jasnych z większymi otworami okiennymi i przejściami schodowymi. Dach świątyni wieńczy wieża w kształcie kolby kukurydzy. Na uwagę zasługują również dobrze zachowane wewnątrz rzeźbione stiuki przedstawiające historię świątyni.

Dhammayangyi przypomina meksykańską piramidę schodkową. Jak głosi ustny przekaz w trakcie budowy ówczesny król Narathu igłą sprawdzał czy cegły (bez zaprawy) pasują ściśle do siebie. Gdy igła wchodziła zbyt głęboko murarz skazywany był na śmierć.

Sulamuni przypomina dwa gmachy jeden na drugim. Wewnątrz znajduje się posąg leżącego Buddy. Ufundowana została przez króla Narapotisithu w 1181. Ostatni z władców tej dynastii (1254-87) przyczynił się do upadku królestwa Pagan podejmując walkę z małym państewkiem pod protektoratem Chin. Przegrał bitwę w 1277,a państwo Pagan podzielone zostało prowincje, z których część weszła do imperium mongolskiego.

Charakterystyczną atrakcją Paganu są liczne zakłady rzemieślnicze produkujące wyroby z laki. Warto skorzystać z okazji i zwiedzić jeden z takich warsztatów. Jednocześnie można się zapatrzeć w praktyczne pamiątki.