Kresy Wschodnie 2002ŻÓŁKIEW
KOLEGIATA P.W. ŚŚ. WAWRZYŃCA MĘCZENNIKA I STANISŁAWA fundacji hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego, budowana w latach 1606-1618, zamknięta w 1946 r., przez władze sowieckie, zamieniona na magazyn, w 1989 r. oddana wiernym. Kościół zbudowany na planie krzyża łacińskiego z prostokątną nawą, kwadratowymi ramionami transeptu oraz prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Między ramionami transeptu i prezbiterium umieszczona zakrystia (od południa) i skarbiec (od północy). Ołtarz główny, późnobarokowy mieszczący w dolnej części figurę Chrystusa na Krzyżu, w górnej zaś obraz św. Wawrzyńca. Po bokach ołtarza znajdują się dwa renesansowe nagrobki rodziny Żółkiewskich o identycznym schemacie i dekoracji: po lewej stronie nagrobek hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego poległego w walce z Turkami z czasie wyprawy mołdawskiej w 1620 r. oraz jego syna Jana starosty hrubieszowskiego i jaworowskiego zmarłego 1623 r., po prawej zaś stronie nagrobek żony hetmana Reginy z Herburtów Żółkiewskiej zmarłej w 1626 i ich córki Zofii z Żółkiewskich Daniłowiczowej wojewodziny ruskiej. Na uwagę zasługują dwa identyczne późnorenesansowe portale prowadzące do zakrystii i skarbca.
Przy wejściu do prezbiterium, na północnej ścianie znajduje się nagrobek kasztelana krakowskiego Jakuba Sobieskiego (ojca króla). Po drugiej stronie wejścia do prezbiterium nagrobek starosty korsuńskiego i czehryńskiego Stanisława Daniłowicza. Są to dzieła jednego z najwybitniejszych twórców europejskich Andrzeja Schlutera. Ważną pamiątką w kościele jest krypta z marmurowymi sarkofagami Żółkiewskich, Sobieskiego i Daniłowicza. Płyta przykrywająca wejście do krypty, metalowa z wymienionymi miejscami bitew w których udział brali zmarli. Na uwagę zasługują różnego rodzaju tablice pamiątkowe zdobiące świątynię. W pobliżu kościoła stoi późnorenesansowa dzwonnica, pierwotnie baszta obronna wzniesiona w l połowie XVII w., nakryta charakterystycznym hełmem, posiadająca w dolnych kondygnacjach otwory strzelnicze. Na teren kościelny wchodzi się przez bramę wzniesioną w 1687 r. za fundusze króla Jana III Sobieskiego.

ZAMEK położony w południowo - zachodniej części miasta zbudowany został przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego (1547-1620), założyciela miasta. Po śmierci hetmana Żółkiew stała się własnością jego córki Zofii, od 1610 r. zamężnej z Janem Daniłowiczem. Wraz z jej śmiercią majątek rodzinny przeszedł w 1634 r. na jej dzieci - Stanisława, a następnie Teofilę, poślubioną w 1627 r. przez Jakuba Sobieskiego, z czasem kasztelana krakowskiego, ojca Jana, późniejszego króla. Żółkiew należała do ulubionych rezydencji Jana III. Zamek starannie odnowiono nadając mu barokowy charakter. Ostatnim właścicielem miasta z linii Sobieskich była córka królewicza - Jakuba Ludwika, księżna Maria Karolina de Bouillon. Mając świadomość historycznego znaczenia rodowej spuścizny, przekazała Żółkiew kuzynowi, księciu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi "Rybeńce", ordynatowi nieświeskiemu, wojewodzie wileńskiemu i hetmanowi wielkiemu litewskiemu, wnukowi Katarzyny z Sobieskich. Radziwiłłowie ponownie przebudowali wnętrza zamku, tym razem w stylu rokoka. W XIX w. zamek popadał w zaniedbanie, w 1890 r. kupiła go gmina miasta, budowlę przystosowano do celów administracyjnych (sądy, urzędy starostwa, mieszkania urzędników) i szkolnych. Obecnie bardzo zaniedbany, służy w dalszym ciągu szkole i administracji.
Budowla włączona w system miejskich fortyfikacji wzniesiona jest na planie kwadratu z basztami umieszczonymi na narożach. Skrzydło północne, frontowe, wyróżnione wieżą i okazałym portalem, prowadzi na dziedziniec, było przeznaczone dla służby i na arsenał. Główny pałac znajduje się naprzeciwko bramy, po obu bokach dziedzińca mieściły się pawilony gospodarcze. Zasadniczy kształt zamku nie uległ zmianie. Przed 1640 r. przy skrzydle południowym wzniesiono kaplicę.

SYNAGOGA. W kwartale północnym miasta mieściła się dzielnica żydowska. Jedna z czterech bram w obwarowaniach miejskich nosiła nazwę Żydowskiej. Bożnica została wzniesiona na podstawie zezwolenia arcybiskupa lwowskiego w 1692 r. Budowę wspomógł pożyczką 6 tyś. zł. Jan III Sobieski. Synagoga zbudowana jest na planie kwadratu, o grubych ścianach z kamienia, od wschodu i północy wsparta potężnymi przyporami. Salę przykrywa dach ukryty za wysoką, arkadową attyką, w której znajdowały się pierwotnie otwory, zarówno na odprowadzanie wody opadowej, jak i strzelnicze, co świadczy o obronnym charakterze budowli. Wzdłuż zachodniej ściany attyki biegnie dekoracyjny grzebień z ażurowymi wieżyczkami w narożnikach. Od południa przylegał niegdyś do sali głównej niski sklepiony babiniec. Zachowała się natomiast od strony zachodniej sień, z babińcem na piętrze i pomieszczeniem narożnym, z trzema charakterystycznymi późnobarokowymi portalami. Poniżej okien, pomiędzy pilastrami biegnie zakończony u góry gzymsem fryz arkadowy. Jest on pozostałością po bardzo bogatym niegdyś wnętrzu synagogi. Synagogę remontowano w 1908 i 1938 r. W czasie II wojny światowej została spalona, na początku lat dziewięćdziesiątych zabezpieczono ją i podjęto prace remontowe. Rozebrano południowy babiniec, naprawiono dach, otynkowano i pomalowano ściany zewnętrzne.

Powrót